رضا سرائی | اگر روند ایجاد و توسعه صنایع در کشور ما در 90 سال اخیر را مورد توجه قرار دهیم، متوجه می شویم که در ابتدا توجه به سوی ایجاد صنایع مصرفی کم دوام که تولید کننده کالاهای مورد نیاز و روزمره مردم بودند قرار گرفت، که از آن جمله می توان به صنایع نساجی، قند و شکر اشاره کرد. پس از آن بود که بر اساس نیاز جامعه توجه به صنایع سیمان و تولید مصالح ساختمانی در داخل کشور، در زمره فعالیتها و اقدامات صنعتی دولت قرار گرفت. با توسعه اینگونه صنایع و افزایش میزان رشد تولید ناخالص داخلی در کشور، افزایش ارتباطات با دیگرجوامع صنعتی، توسعه یافته و مشاهده توسعه بخش های مختلف صنعتی آنها و نیز درک آسیب پذیری صنایعی که از دیگر کشورها وارد می شدند و فقط در ایران نصب می شدند و وابستگی شدید این صنایع به کشورهایی که دارنده دانش فنی، ماشین آلات، تجهیزات و تکنولوژی های تولیدی آنها بودند و نیز لزوم تکمیل زنجیره و چرخه تولید صنعتی در کشور، باعث شد که تفکر و نگاه مسئولین صنعتی، اقتصادی و سیاسی به سمت ایجاد صنایع مادر، اساسی و پایه ای یا سرمایه ای و مصرفی با دوام مثل ذوب آهن، تولید فولاد و ماشین سازی ها منعطف شود و زمینه های ایجاد اینگونه صنایع در کشور فراهم شود.
از برنامه سوم عمرانی در کشور در مقطع سالهای 1341 به بعد، شاهد رواج بیشتر این رویکرد در سیاست های توسعه صنعتی کشور بوده ایم. البته نقش محوری و اصلی در سیاستگذاری های صنعتی در کشور ما ناشی از درآمدهای نفتی بوده است که در اختیار دولت ها و سرمایه گذاری های عمدتا وابسته به این درآمدها در بخش ها و رشته های مختلف صنعتی، با محوریت دولت، بوده است. در دهه چهل، 2 اتفاق مهم باعث شکل گیری صنعت ماشین سازی در کشور شد که در سطح ایجاد کارخانه های بزرگ برای این صنعت شد. البته تا قبل از این تاریخ مقوله ساخت ماشین و تجهیزات به شکل محدود و در سطح کارگاهی همواره در ایران وجود داشت، اما در این دهه بود که بنیان کارخانه های بزرگ ماشین سازی در کشور گذاشته شد. این دو اتفاق مهم که اولین آن سفر شاه به شوروی و انعقاد قراردادهای همکاری بین دو کشور بود و دومی ایجاد سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، که آن هم یکی از ماموریت های اصلی اش را توسعه صنعت سنگین در کشور تعریف نموده بودند، چون به هر حال ایجاد و توسعه صنایع سنگین مستلزم سرمایه گذاری های کلانی بود که در آن مقطع، از بخش خصوصی کشور بر نمی آمد و یا بخش خصوصی تمایلی برای انجام آن نداشت.
از جمله نتایج این 2 اتفاق، تاسیس کارخانه ماشین سازی در اراک و کارخانه ذوب آهن در اصفهان بود. کارخانه ماشین سازی اراک عملا در سال 1351 افتتاح شد و هم اینک تاریخی پنجاه و دو سال را پشت سر گذاشته است. تاریخی که سرشار از فعالیت، تجربه، نوآوری و توسعه بوده است و هم اینک جایگاهی برای این شرکت در فضای پیمانکاری، صنعتی و تولیدی کشور تعریف نموده که فرسنگها با زمان تاسیس و ایجادش فاصله گرفته است. بررسی و مطالعه آنچه که کشورهای موفق در حوزه صنعت ماشین سازی، طراحی و اجرا کرده اند، درس آموخته های فراوانی برای دست اندرکاران صنعت ماشین سازی در ایران به همراه دارد که شرح مختصری از آن در ذیل اشاره شده است:
درس اول: توسعه صنعت ماشین سازی در کشور نیازمند تبدیل آن به یک اولویت صنعتی دارای برنامه، متولی و بودجه است .
درس دوم:توسعه صنعت ماشین سازی نیازمند ایجاد و تکمیل زنجیره های ارزش به ویژه در رابطه با صنایع بزرگ است .
درس سوم: توسعه صنعت ماشین سازی نیازمند تدوین و اجرای برنامه ها و به کارگیری ابزارهایی برای تأمین مالی تسهیل شده،کاهش هزینه های تولید و تحریک تقاضاست .
درس چهارم: توسعه صنعت ماشین سازی نیازمند مدیریت هوشمند واردات کالاهای سرمایه ای، قطعات و اجزای وابسته است .
درس پنجم: توسعه صنعت ماشین سازی نیازمند حمایت از صادرات و حضور شرکتهای داخلی در زنجیره های ارزش بین المللی است .
درس ششم: دولت ها برای توسعه صنعت ماشین سازی به لحاظ بُعد فناوری، از تحقیق، توسعه وهمچنین انتشار فناوری های توسعه یافته حمایت کرده اند .
درس هفتم: کشورهای پیشرو در صنعت ماشین سازی، از ظرفیت نهادهای واسط غیردولتی برای ساماندهی این صنعت استفاده کرده اند .
صنعت ماشین سازی کره جنوبی
کره جنوبی، همواره در دهه های اخیر، در تولید، صادرات و واردات ماشین آلات و تجهیزات، جزء 10 کشور پیشرو بوده است .دولت کره برای رسیدن به این جایگاه، از ابزارهای سیاستی مختلفی بهره گرفته و توانسته است با هوشمندی، ازمنابع و توان بخش خصوصی در جهت اجرای سیاست های متنوع خود در راه توسعه این صنعت، منتفع شود . ازجمله این ابزارها، می توان به وضع و پیاده سازی قوانین مختص این رشته صنعتی اشاره کرد. در بازه سال های 1960 تا2010 ، بالغ بر ده قانون مختلف برای حمایت از ماشین سازی در کره جنوبی تصویب و اجرا شده که نشان از مداومت و پیوستگی سیاست ها برای دستیابی به هدف توسعه ای دارد.
همچنین ایجاد نهادهای واسط و موسسات تحقیقاتی تخصصی و واگذاری اختیارات لازم به آنها و مشوق های خاص صادراتی، از دیگر اقدامات دولت کره جنوبی برای رشد ماشین سازی در این کشور است . موفقیت این سیاستها مستلزم به کارگیری مجموعه ای از سیاستهای کلان اقتصادی از جمله سیاست توسعه صادرات و ثبات اقتصاد کلان نیز بوده است . صنعت ماشین سازی کشور کره جنوبی، قدمتی حدود 71 سال دارد و طی این سال ها تحولات قابل توجهی را تجربه کرده است . در واقع می توان این صنعت را یکی از مصادیق دست یافتن کره جنوبی به سطوح بالای توسعه یافتگی دانست . تا جایی که هم اکنون از نظر توانمندی و کیفیت تولید در رقابت با بزرگان قدیمی این صنعت یعنی ژاپن و آلمان بوده و محصولات تولیدی این کشور در سطح بالایی از کیفیت و قابلیت اطمینان قرار دارند .
راهبردهای آلمان برای پیشتازی در صنعت ماشین سازی
صنعت ماشین سازی، به عنوان بستری برای به کارگیری فناوریهای پیشرفته از جمله الکترونیک، روباتیک، مواد پیشرفته و نرم افزار، موتور محرکی برای توسعه صنعتی کشورهای پیشرو بوده است. در این میان، آلمان، رتبه دوم صادرات (پس از ژاپن) و رتبه سومِ واردات (پس از چین و آمریکا)در حوزه ماشین آلات را به خود اختصاص داده است. یکی از راهبردهای درس آموز آلمان در توسعه صنعت ماشین سازی که این کشور را به قطب صنعتی اروپا و یکی از پیشتازان این صنعت در جهان تبدیل کرده، نوآوری در محصول و تجارت بوده است. آلمان با به کارگیری مهندسی نوآورانه، توانسته بخش مهمی از تجارت ماشین آلات جهان را از آنِ خود کند. در واقع، یکی از نکات کلیدی این کشور برای موفقیت در این حوزه، توجه و سرمایه گذاری در نوآوری و تحقیق و توسعه است. صاحب نظران معتقدند که بدون نوآوری، نمی توان آینده مطلوبی را برای صنعت متصور شد و صنعت ماشین آلات و تجهیزات نیز یکی از نوآورانه ترین بخشهای اقتصاد آلمان محسوب می شود.
صنعت ماشین سازی در کشور چین
پس از تاسیس جمهوری خلق چین در سال1949 و انجام تغییرات اساسی در سال 1978 تغییر ساختار چین از یک جامعه کشاورزی سنتی به یک جامعه صنعتی مدرن آغاز شد. بدین ترتیب، تغییر ساختار اقتصادی چین با رشد سریع صنعتی همراه بوده است.
ساختار صنعتی چین مطابق با توسعه بخش صنعتی که هدف آن کاهش سهم بخش کشاورزی بود، انجام گرفت و پس از آن سهم بخش صنعت به طور مداوم نقش صعودی پیدا کرد. در حال حاضر چین به یک کشور صنعتی تبدیل شده و صنایعی مانند صنعت ماشین آلات و تجهیزات صنعتی، صنعت خودرو، صنعت ساختمان، صنعت تولید آهن، فولاد و سیمان و... با جهشی بسیار به مرزهای خارج از کشور نیز راه یافته اند.
صنعت چین در قرن گذشته رشد بسیاری را تجربه کرده است. این کشور از یک نقش کوچک در بخش تولیدصنعتی به بزرگترین تولید کننده در سال 2010 تبدیل شد، به طوری که از ایالات متحده، که بیش از یک قرن این جایگاه را در اختیار داشت، پیشی گرفت.
به عنوان مثال، در طی3 سال بین سال های 2011 تا 2013 میزان سیمانی که چین تولید کرد از کل میزان مصرف آمریکا در قرن20 ام بیشتر بود. میزان تولید در چین معادل نوزده و هشت دهم درصد از کل تولید جهانی می باشد . از میان 10 تولیدکننده بزرگ فولاد جهان، 6 کارخانه در چین قرار دارند. تولید فولاد سالانه این کشور بالاترین در جهان است.
وضعیت عمومی ماشین سازی در کشور
صنعت ماشین سازی در ایران، همانند بسیاری دیگر از رشته ها و فعالیت های صنعتی، با این پرسش حیاتی و کلیدی نیز روبرو است که آینده صنعت ماشین سازی در دنیای پر از تحول و تغییر کنونی که مرزهای دانش نوین، تمامی عرصه ها را به چالش کشیده و پس از انقلاب های صنعتی دوم و سوم، هم اینک انقلاب های صنعتی چهارم و پنجم، الگوی نوینی از تولید، توسعه و صنعت را در فضای هوشمند مجازی و شبکه های ارتباطی خلق و توسعه داده اند که به کلی با فضاهای قبلی این مفاهیم متفاوت است به کدام سو خواهد رفت؟
بررسی حساب های ملی مرتبط با صنایع ماشین سازی در کشور نشان می دهد که صنایع ماشین سازی بیش از5 درصد کارگاه های صنعتی، 8/6 درصد اشتغال، 8/1درصد سرمایه گذاری، 4 درصد ارزش افزوده صنعتی و یک درصد صادرات غیرنفتی کشور را در 10 سال اخیر به خود اختصاص داده است.
همچنین در 10 سال گذشته سهم ارزش افزوده صنایع ماشین سازی نسبت به کل صنعت دارای ثبات نسبی درحدود 4 درصد بوده است، این ثبات سهم ارزش افزوده در صنایع ماشین سازی در مقایسه با رشد نسبتا مناسب در کل صنعت کشور که ناشی از فزونی رشد بخش های بزرگی همچون صنایع پتروشیمی، فلزات اساسی وخودرو در
10 سال گذشته بوده ، نشان دهنده رشد تولیدات این بخش در همسویی با بخش های بزرگ صنعتی کشور است .
صنعت ماشین سازی به عنوان یک صنعت راهبردی و مادر، نقش بسزایی در توسعه کشورهای صنعتی ایفا کرده است. نیاز روز افزون کشور به توسعه صنایع و تولیدات صنعتی و رسیدن به توسعه یافتگی، ضرورت توجه به صنعت ماشین سازی را آشکار می کند. تجربه کشورهای پیشرو صنعتی نشانگر آن است که توسعه صنعتی به معنای واقعی، بدون تقویت طراحی و ساخت ماشین آلات مورد نیاز برای خطوط تولید صنایع اولویت دار محقق نشده است. باید توجه داشت که توسعه صنعتی مفهومی فراتر از کارخانه داری بوده و بسیاری از کشورها از جمله ما به توسعه صنعتی در پایین ترین سطح آن یعنی کارخانه داری پرداخته ایم که به معنی وابستگی دائمی به خرید تجهیزات و ماشین آلات از خارج و صرفا به کارگیری ماشین آلات تولیدی است.
توسعه صنعت ماشین سازی، ضمن کاهش هزینه های ارزی، اشتغال زایی قابل توجه نیروی کار تحصیلکرده را به همراه دارد که به مراتب بیشتر از فرصت های اشتغال برای این قشر در بخش تولید محصولات نهایی است. بررسی ها نشان می دهد سهم صنعت ماشین سازی از قوانین و اسناد بالادستی کشور، بسیار محدود بوده و ناقص است. در حال حاضر اصلی ترین قانون موجود در حمایت از این حوزه، " قانون حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی کشور " است که این قانون هم در بسیاری از موارد توسط دستگاه های بزرگ و نهادهای اصلی متولی، همچون بنیادها، قرارگاه ها و ستادها مورد کم توجهی قرار می گیرد.
دلایل اهمیت نگاه به صنعت ماشین سازی به عنوان یک حوزه صنعتی راهبردی و اولویت دار:
سرمایه گذاری در صنعت ماشین سازی برای جبران عقب ماندگی کشور، یک ضرورت است.
ماشین سازی نمایانگر سطح فناوری کل صنعت کشور است.
صنعت ماشین سازی بستری مناسب برای اشتغال فارغ التحصیلان دانشگاهی کشور است.
رونق صنعت ماشین سازی عامل افزایش شتاب توسعه صنعتی کشور می شود.
نتیجه توسعه صنعت ماشین سازی کشور، کمتر شدن اثر تحریم ها بر کشور است.
به طور کلی، صنعت ماشین‌سازی به عنوان یکی از صنایع کلان ایران تاثیرات مهمی بر اقتصاد این کشور داشته و در توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران نقش مهمی ایفا کرده است.